Fye Jans versmacht

Misdadigers die in het verleden door de schout van Amsterdam in de kraag werden gegrepen, legden een bekentenis af. Dit gesprek tussen schout en misdadiger werd opgeschreven in het confessieboek. Veelal ging het om lichte vergrijpen als diefstal of hoererij maar enkele misdrijven zijn zo curieus dat het de moeite waard is om er meer aandacht aan te besteden. Deze keer volgen we de bekentenis van Fye Jansen. Wat een daad van naastenliefde leek te zijn, bleek heel anders in elkaar te steken.

15 augustus 1589

Fytgen Jansen werd op deze zomerdag voor het eerst verhoord. Ze was afkomstig van Pieterssum (Pietersheim) nabij Maastricht, 51 jaar oud en weduwe van Jan Jansz. die als soldaat was gesneuveld. In 1585 was ze in Amsterdam neergestreken en had een huisje gebouwd buiten de wallen aan het Jan Hanssenpad. Dit pad was gelegen nabij de Jan Rodenpoortstoren (hoek Singel en Torensteeg). Fye had, naast twee dochters, ook een meisje bij zich, Laurensken genaamd, welcke meysken omtrent elf jaren geleden haer binnen Dordrecht te huyse van een Neel Jans wonende aldaer in Sint Jans Straete gegeven is geweest. Dit geschiedde met toestemming van de moeder, Neel van Gorcum geheten, die zeyde de macht nyet te hebben om het kind te onderhouden. De schout vroeg waarom Fye het kind wilde overnemen. Fye dacht dat zy tkint nae haer nam denckende dat God haer des te beter zoude voorthelpen.

Het Jan Hanssenpad waar Fye een huisje had. Linksonder de Dam en het (oude) stadhuis. Oriëntatie is zuid. (Braun en Hogenberg ca. 1612)

Fye bekende dat ze het meisje uitgezonden had om te bedelen en dat ze de cleerkens die tkint gegeven waren verkocht heeft. Ze ontkende echter het kind belast te hebben of geslagen te hebben wanneer het nyet genoech thuys en bracht. Na afloop van het verhoor werd het verhaal door de schout aan Fye voorgelezen waarna ze het heeft gepersisteerd (het verhaal bevestigd).

29 augustus 1589

Het verhaal van 15 augustus doet denken aan een daad van naastenliefde. Twee weken na het eerste verhoor vertelde ze echter iets heel anders. Ten overstaan van de schout bekende ze dat ze Laurensken buyten weten van haer moeder mede weg genomen heeft uyten huyse daer zy […] tsamen gelogeert waren. Blijkbaar is er meer informatie de schout ter ore gekomen getuige dit nieuwe verhaal. Wellicht had dat te maken met het feit dat Fye Jans op deze dag werd geconfronteerd met Neeltgen Cornelis, moeder vanden voorseide Laurensken. Niet alleen bad ze om vergiffenis van de moeder, biddend oock aen mijne heeren vanden gerechte om genade also zy noyt geen kinderen meer genomen en hadden dan tvoorseide Laurensken.

De voornoemde Fytgen Jans geconfronteert zynde met Neeltgen Cornelis moeder vande voorseide Laurensken. Confessie 29-08-1589.

Later op dezelfde dag werd Fye andermaal aan de tand gevoeld. In dit verhoorde ontkende ze dat ze Laurensken haar neus en een bot in haar rug aan stukken geslagen te hebben oock nyet wetende waer tkint zulx heeft gecregen. Ze had het kind überhaupt geen leed aangedaan. Wellicht had haar dochter er iets mee te maken aangezien haar dochter de kleren die Laurensken kreeg van de goeden luyden […] telckermael afgenomen had. De dochter van Fye was overigens met de noorderzon vertrokken en Fye wist niet waar ze was gebleven. Wellicht was haar schoonzoon hier verantwoordelijk voor aangezien hij een goochelaer zynde.

31 augustus 1589

Twee dagen later werd Fye wederom verhoord. Ze bekende andermaal dat ze Laurensken liet bedelen maar ontkende het kind geslagen te hebben. Wel verklaarde ze dat haar dochter het meisje eens met voeten getreden heeft waarna Laurensken enige tijd last van haar rug had. Haar dochter had een andere keer het kind met haar vuist een bloedneus geslagen maar dat gebeurde nadat Laurensken met een (pan)toffel in haeren rug geslagen had. Blijkbaar waren schout en schepenen ontevreden met bovenstaande confessies. De schout werd opgedragen om by torture, tot discretie van schepenen, de waerheyt te vereysschen van tgene mijn heere de schout haer heeft aff te vragen.

1 september 1589

Tijdens het verhoor van 1 september was Fye ineens aanmerkelijk spraakzamer. Fye Jans werd aan een paal gebonden maar het was niet nodig haar te geselen voor een bekentenis. Ze wees niet meer alleen met haar vinger naar dochterlief (Aeltgen Jans genaamd) maar gaf toe dat ze zelf ook verantwoordelijk was voor de strapatsen die waren uitgehaald met Laurensken. Fye had het meisje met een vuyst voorde nozen geslagen dat haer noes ende mond bloeyde. Ze bekende verder dat ze gedreigd had, als Laurensken te weinig had opgehaald, dat ze een steen anden hals zou binden ende alzo int water werpen zouden. Eén keer was het echt een keer uit de hand gelopen in huize Jans. Aeltgen had het kind metten armen opgehangen ende alzo met roeden gegeeselt heeft zulx datter buren inne quamen.

15 september 1589

De schepenen van Amsterdam, zes leden waren aanwezig bij het vonnis (Henrick Olphertsz., Jacob Boelensz., Jan Verhee, Frans Henricksz. Oetgens van Waveren, Jan Laurensz. Spiegel en Wijbrand Appelman), besloten dat Fye Jans op tschavot in een pype met water verdroncken ende daernae haer doode lichaem aende galge opde Voolwijck gehangen zal worden.

Op eenzelfde manier moet Fye ook aan haar einde zijn gekomen.

21 september 1589

Nadat schout en schepenen genoeg informatie hadden vergaard, werd het officiële vonnis opgetekend in het ‘Justitieboek’. Vaak betreft het alleen het vonnis, maar in het geval van Fye Jans zijn er drie bladzijden aan gewijd. Zo komen we te weten dat Laurensken ten tijde van de ontvoering in 1578 omtrent dardalf (vier maanden) jaar oud was. Toen de moeder ontdekte dat haar kind was verdwenen heeft ze met droefheyt haer kint in verscheyden steden ende plaatsen gesocht terwijl Fye met het kind van d’een stadt in d’ander gelopen heeft […] met grooten dwangh tot bevelen gehouden. Ook komen we meer te weten over de wijze van bedelen. Laurensken had, onder dwang van Fye, voor de goeder luyden deuren geveynst ende gelaten stom te zyne om alzo de goede luyden abuserende (misleiden) tot meerdere aelmoessen te beweghen. Dit tot ellende van het kind maar tot gewin ende voordeel voor Fye. Het was voor de schepenen zonneklaar, Fye had Godes wetten ende beschreven wetten met voeten getreden. Ze werd als spiegel van anderen ter dood veroordeeld. Ze werd openbaerlyck voor t stadhuys alhier in een pype met waters verdroncken ende versmacht (verstikken). Haar lichaam werd daarna tot een exempel aan de galg op Volewijk gehangen.

Haer bij dezen openbaerlyck voor tstadhuis alhier in een pype met waters verdroncken ende versmacht mitsgaders haer doode lichaem opde voolwyck aenden galge tot een exempel gehangen ende aldaer geconsumeert te worden. Vonnis in het justitieboek, 21 september 1589.

Het is voor Fye dus niet al te best afgelopen. Gelukkig werd Laurensken, na elf jaar onder de tirannie van haar ‘stiefmoeder’ gebukt te zijn gegaan, herenigd met haar echte moeder. Waarschijnlijk zijn ze weer terug gekeerd naar Dordrecht waar ze hopelijk een gelukkiger leven heeft gehad.

Bronnen uit het Stadsarchief Amsterdam: