Op 1 april verloor Alva zijn bril. Met dit bekende rijmpje wordt gerefereerd aan de inname van Den Briel door de protestantse watergeuzen op 1 april 1572. Een gebeurtenis die plaats vond in de buurt van Rotterdam, maar tot in Amsterdam gevolgen had. Deze inname vormt de opmaat voor de uiteindelijke Alteratie van Amsterdam: een zeer belangrijke religieuze kanteling in de Amsterdamse historie met verstrekkende gevolgen op religieus, politiek en economisch vlak.
Bij de inname in Den Briel werd het daar gelegerde Spaanse garnizoen verslagen. Een belangrijke overwinning. De verovering wordt gemarkeerd als het begin van de Opstand die onder leiding stond van Willem van Oranje. De Nederlanden vielen in die periode onder Spaans gezag waarbij het katholicisme het enige toegestane geloof was. Doordat het nieuwe geloof, het protestantisme, steeds meer aanhangers kreeg in de Nederlanden probeerde de Spaanse koning Filips II de opkomst te verhinderen door de gelovigen te vervolgen. De weerstand die deze maatregelen opriep was één van de belangrijkste oorzaken voor het uitbreken van de Opstand. In de zomer van 1572 sloten steden als Leiden, Delft en Gouda zich aan bij de Opstand. Dit gold echter niet voor Amsterdam die de Spaanse koning trouw bleef.
Amsterdam bleef Spaansgezind aangezien het stadsbestuur streng katholiek was. Als tegenreactie op deze keuze werden de verbindingen naar de stad, zowel over land als over water, geblokkeerd door de geuzen. Broeder Wouter Jacobsz, die naar Amsterdam gevlucht was nadat zijn klooster in Gouda in handen was gevallen van de geuzen, hield van augustus 1572 tot mei 1578 een dagboek bij waarin hij de wreedheden van zowel de geuzen als de Spanjaarden beschrijft. Daarnaast schetst hij een beeld van de erbarmelijke omstandigheden in de stad doordat honger en ziekte steeds meer de kop op steken. Ondanks deze beproevingen bleef Amsterdam het katholieke geloof aanhangen. Zelfs toen een troepje geuzen op 23 november 1577 via de Haarlemmerpoort de stad binnen wist te dringen waren de stadssoldaten en de Amsterdamse burgerij bereid voor hun stad en de katholieke kerk te vechten en de geuzen de stad uit te werken. Deze poging van de geuzen om Amsterdam aan de zijde van de Opstand te krijgen wordt ‘de aanslag op Amsterdam’ genoemd.
Het stadsbestuur en katholieke geestelijken worden op de boot gezet.
Maar de steun van de Amsterdamse bevolking aan het katholieke bestuur wankelde. Uiteindelijk werd de blokkade teveel voor de uitgehongerde en oorlogsmoede Amsterdamse bevolking. Op 26 mei 1578, zes jaar na het begin van de bezetting, vroeg de schutterij van de stad aan het nog immer katholieke stadsbestuur om een protestantse kerk te mogen bouwen. Het stadsbestuur weigerde echter om aan dit verzoek te voldoen. Als reactie hierop werden de stadsbestuurders door de stadssoldaten gearresteerd en naar het Damrak geleid waar bootjes klaar lagen. Met deze schuitjes werden de ex-magistraten de stad uitgevaren en als bannelingen op de Diemerzeedijk weer aan land gezet. Hetzelfde ritueel werd herhaald met enkele katholieke geestelijken. Het katholieke stadsbestuur werd nadien vervangen door een bestuur dat voornamelijk bestond uit protestanten. Een zeer belangrijke gebeurtenis in de Amsterdamse geschiedenis. Deze kanteling wordt de ‘Alteratie van Amsterdam’ genoemd.
Na de Alteratie werden de katholieke kloosters en kerken onteigend. Enkele maanden later werd zelfs de katholieke eredienst verboden. Op verschillende plaatsen werden geheime katholieke schuilkerken opgericht. Op 28 mei 1578, twee dagen na de Alteratie, werd de eerste gereformeerde eredienst in de Oude Kerk gehouden. De Alteratie had niet alleen grote gevolgen op religieus vlak. Door de opheffing van de blokkade ontstond vlak na de Alteratie een grote toestroom van kooplieden en een ongekende opbloei van de handel en nijverheid. Broeder Wouter Jacobsz schrijft in zijn dagboek dat op den iien [juni] sach men tot Amsterdam […] groete frequentacie van coemantscap in maniere als oyt lange tevoeren geweest was. De Alteratie geldt dan ook als startpunt van de Gouden Eeuw van Amsterdam.
Ook vandaag de dag kan men de sporen van deze belangrijke gebeurtenis nog terugvinden. Zo staat op het koorhek in de Oude Kerk de tekst ’t Misbruyk in Godes Kerk allengskens ingebracht is hier weer afgedaen int jaer tseventich acht XVc. Met het ‘misbruik in Gods kerk’ bedoelden de protestanten de rooms-katholieke eredienst.
De Alteratie van Amsterdam wordt ook behandeld in de canon van Amsterdam:
Bronnen uit het Stadsarchief Amsterdam:
Eeghen, I. van, Dagboek van Broeder Wouter Jacobsz, prior van Stein, 1959-1960. 2 dl.
Nierop, H. van, in: Geschiedenis van Amsterdam, dl.1. 2004