De Eerste uitleg

In de periode 1550-1700 groeide de bevolking van Amsterdam van 30.000 inwoners in 1550 tot ruim 200.000 aan het einde van de 17e eeuw. Om alle nieuwe inwoners een plek te bieden waren stadsuitbreidingen noodzakelijk. In totaal werden vier uitbreidingen verwezenlijkt waarvan de laatste twee de grootste impact hebben gehad op het uiterlijk van de stad zoals we die nu kennen. In dit schrijven wordt de eerste uitbreiding, ook wel eerste uitleg genoemd, behandeld. Deze uitbreiding vond plaats in 1585. Startpunt van het verhaal is de vogelvluchtkaart die Cornelis Anthonisz. in 1538 schilderde.

Vogelvluchtkaart door Cornelis Anthonisz. 1544

Cornelis Anthonisz. maakte dit schilderij in opdracht van het stadsbestuur voor de Spaanse keizer Karel V. In 1544 gaf hij het schilderij in houtsnede uit dat voor een groter publiek bedoeld was. Op de plattegrond is de toestand van middeleeuws Amsterdam afgebeeld. De stad werd beschermd door een in 1482 aangelegde stenen muur, versterkt met torens en poorten. Voor de muur liep een brede gracht: tegenwoordig het Singel, Kloverniersburgwal en de Geldersekade. Ten oosten van de stad, dus links op het schilderij, lag de Lastage. In de 16^e eeuw was de Lastage in gebruik als haven- en industriegebied. Uiterst links op de plattegrond is de Montelbaanstoren te zien. Deze toren gaf de Lastage enige bescherming tegen gevaar van buitenaf.

Deze bescherming werd door het stadsbestuur niet als voldoende geacht. Er waren al vroeg plannen om de Lastage binnen de stadsmuren te trekken maar door het uitbreken van de Opstand in 1566 werden de plannen op de lange baan geschoven. Na de Alteratie in 1578, waarbij Amsterdam de zijde koos van de Opstand en de Reformatie, kreeg de stad een protestants bestuur. Veel protestante stadsbestuurders waren eigenaar van een stuk grond in de Lastage en waren dus gebaat bij een goede verdediging van het havengebied. In 1585 werd vanaf de oostzijde van de Montelbaanstoren richting de Amstel een eenvoudige aarden schans met twee bolwerken aangelegd ter beveiliging van het havengebied. Dit is de tegenwoordige Oudeschans.

De middeleeuwse stadsmuur was aan het eind van de 16^e eeuw niet bestand tegen de kanonnen die gebruikt werden om een stad te belegeren. Door de zijde van de Opstand te kiezen was een belegering van Spaanse troepen niet ondenkbaar. Tegelijk met de aanleg van de aarden wal aan de oostzijde van de Lastage werd aan de westzijde van de stad  gestart met de werkzaamheden aan een nieuwe schans. Aanvankelijk vlotte het werk uiterst langzaam, maar na de val van Antwerpen in 1585 (Antwerpen werd ingenomen door de Spanjaarden) werd het project binnen een jaar voltooid. De oude stadsgracht, het Singel, werd een binnengracht en tussen deze gracht en de wal kwam nog een bescheiden nieuwe gracht, op de plaats van de latere Herengracht.

Cornelis Anthonisz. 1544

Pieter Bast 1597

De verandering is goed zichtbaar als we de kaart van Cornelis Anthonisz. (1544) en een kaart van Pieter Bast (1597) naast elkaar leggen. Op de kaart van 1544 is de middeleeuwse muur nog goed zichtbaar. In het midden is de Jan Roodenpoortstoren weergegeven. Deze toren stond aan het Singel ter hoogte van de Torensteeg maar werd in de 19^e eeuw afgebroken. De contouren zijn tegenwoordig zichtbaar in de bestrating. Op de kaart van Pieter Bast uit 1597 is duidelijk te zien dat er een smalle strook land is bijgekomen. De Jan Roodenpoortstoren is linksboven afgebeeld. De middeleeuwse muur is verdwenen en vervangen door een aarden wal met uitstekende bastions. Deze fortificatie werd vanaf de IJ-oever buiten de toenmalige Haarlemmerpoort (tegenwoordig Herenmarkt) aangelegd en sloot aan op de aarden wal die de Lastage beschermde (Oudeschans).

De contouren van de eerste uitleg

Met de eerste uitleg werd de stad beschermd door een aarden wal met bastions. Door de enorme groei van de handel en scheepvaart aan het eind van de 16^e eeuw was het noodzakelijk om deze bedrijfstak te beschermen. Het havengebied aan de oostzijde van de stad (de Lastage) kwam door de aanleg van de aarden wal binnen de stad te liggen. Aan de westzijde van de stad werd de smalle strook die door de uitbreiding werd verkregen ingericht als woongebied. Uiteindelijk waren alle werkzaamheden in 1586 afgerond. Op het kaartje dat hiernaast is afgebeeld is middeleeuws Amsterdam in rood aangegeven. De eerste uitleg, weergegeven in oranje, legde een stevige nieuwe ‘schil’ rondom de stad.

Zie de achtergronden van de latere uitbreidingen door op de linkjes te klikken: tweede uitleg, derde uitleg, vierde uitleg.

Bronnen uit het Stadsarchief Amsterdam:

Abrahamse, J.E., De grote uitleg van Amsterdam. 2011

Geschiedenis van Amsterdam 1578-1650 (deel II-1) p.17-23. 2004